การดำเนินงานในช่วง ปี 4 ปีที่ผ่านมา และโดยเฉพาะอย่างยิ่งในปี พ.ศ. 2559 เจ้าหน้าที่โครงการฯได้ เติมเต็มความรู้และประสบการณ์การพัฒนารูปแบบต่างๆ ให้กับกลุ่มในชุมชนและเครือข่ายประชาชนที่อาศัย หรือประกอบอาชีพตามแนวสายส่งไฟฟ้าแรงสูง รวมทั้งหนุนเสริมกระบวนการท างาน CSR พัฒนาต้นแบบ และถอดบทเรียนการทำงาน สรุปผลที่เกิดขึ้นของทั้ง 3 ภาค ดังนี้

(1) เกิดเครือข่ายความร่วมมือ เครือข่ายอาชีพ ระหว่างชุมชนตามแนวสายส่งไฟฟ้าแรงสูง โดยในพื้นที่ ภาคเหนือ เป็นลักษณะของเครือข่ายระดับชุมชน มีการเชื่อมโยงคน วัฒนธรรม และ พ ระพุท ธศ าสน าเข้าด้วยกัน และใช้จัดการความ รู้ในการทำนาปลอดสารและนาอินท รีย์ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ เกิดเครือข่ายระหว่างชุมชน และหน่วยงานท้องถิ่น ร่วมขับเคลื่อนเรื่องการจัดการน้ำ การจัดการป่าชุมชน และวิถีการผลิตเกษตรอินทรีย์ ในส่วนของภาคใต้เกิดเครือข่ายผู้ปลูกพืชสมุนไพรในระดับ ชุมขนท้องถิ่น และเครือข่ายพัฒนาการแพทย์แผนไทยระดับจังหวัด ซึ่งประกอบด้วยหน่วยงานภาครัฐ ภาค ประชาสังคม และสถาบันการศึกษาร่วมกันขับเคลื่อนงาน และด้วยลักษณะการท างานที่เป็นเชิงเครือข่าย กลุ่ม/ชุมชนสามารถจัดการปัญหาของตนเองได้ ท าหน้าที่เป็นแหล่งเรียนรู้ให้แก่ชุมชน หรือหน่วยงานอื่นๆ ได้ ช่วยกันยกระดับคุณภาพชีวิต (มีน้ำใช้ มีผักสวนครัว มีป่าชุมชน ผลิตข้าวอินทรีย์ ผลิตสมุนไพรและยำ สมุนไพร มีรายได้) บนฐานของการพึ่งตนเองและการพัฒนาอย่างยั่งยืน

(2) เกิดความร่วมมือในการผลักดันนโยบายการทำงานพัฒนาขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ในพื้นที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือซึ่งขับเคลื่อนงานด้านการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (ป่าชุมชน) และการท าเกษตรอินทรีย์ นายอำเภอเขาสวนกวางและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น กำนัน ผู้ใหญ่บ้านในตำบลดงเมืองแอม อำเภอเขาสวนกวาง จังหวัดขอนแก่น ต่างยินดีที่จะหนุนเสริมการท างานของ ชุมชนในพื้นที่ ยกตัวอย่าง การแก้ไขปัญหาการบุกรุกป่าชุมชนบ้านห้วยยาง ถูกบรรจุอยู่ในปัญหาเร่งด่วนที่ต้อง ได้รับการแก้ไขในระดับอำเภอ พื้นที่ภาคใต้ อยู่ระหว่างการผลักดันให้เกิดนโยบายที่มุ่งไปสู่ “การสร้างต าบลสุขภาวะ” ด้วยการ ขับเคลื่อนการใช้ยาสมุนไพรและส่งเสริมการแพทย์แผนไทย ร่วมกับองค์การบริหารส่วนตำบลควนโดน จังหวัด สตูล รอการบรรจุให้อยู่ในแผนพัฒนาของตำบล ซึ่งถึงแม้จะเป็นเพียงจุดเริ่มต้นและต้องรอการประกาศใช้ แผนพัฒนาในปี 2560 อย่างเป็นทางการ แต่ก็ส่งผลในทางปฏิบัติตั้งแต่กลางปี 2559 โดยโครงการฯ วิทยาลัย ชุมชน และ อบต. ได้เปิดอบรมห้องเรียนแพทย์แผนไทย รวมทั้งมีการส ารวจ และออกแบบการใช้พื้นที่ สาธารณะประโยชน์ 500 ไร่ สร้างป่าใน 3 รูปแบบ (ป่าฟื้นฟู ป่าพัฒนา และป่าอนุรักษ์) ส่วนพื้นที่ภาคเหนือ อยู่ในช่วงเริ่มต้นกระบวนการสร้างความร่วมมือกันหน่วยงานในพื้นที่และองค์กร ปกครองส่วนท้องถิ่น จึงอาจยังไม่มีการผลักดันเชิงนโยบายเกิดขึ้นอย่างเป็นรูปธรรม ซึ่งจะมีการวางแผนทิศ ทางการท างานพัฒนา โดยน าประเด็นเรื่อง ข้าว ซึ่งเป็นโจทย์ใหญ่ระดับประเทศ ร่วมกันหาทางออกในพื้นที่ ต่อไป

(3) เกิดความเข้าใจ และความรู้สึกเป็นกัลยาณมิตรกับ กฟผ. และเต็มใจร่วมมือดูแลรักษาสายส่ง ไฟฟ้าแรงสูง ผลจากการดำเนินงานที่ผ่านมา ชุมชนใน 3 ภูมิภาค ได้แสดงเจตนารมณ์ที่จะร่วมมือกับ กฟผ. ในการ ดูแลระบบสายส่งไฟฟ้าแรงสูง อาทิเช่น พื้นที่ภาคเหนือ สมาชิกกลุ่มนาบุญนาขุม ละเว้นการเผาตอซังในนาที่ อยู่รอบๆแนวสายส่งไฟฟ้า และช่วยดูแลบริเวณเสาสายส่งไฟฟ้าไม่ให้เป็นพื้นที่รกร้าง เครือข่ายชุมชนในภาค ตะวันออกเฉียงเหนือสร้างกฎกติกาในการดูแลรักษาเสาสายส่งไฟฟ้า (เป็นหูเป็นตาแทน อปอ. หากเกิดเหตุขึ้น จะรีบแจ้ง) และวางแผนปรับเปลี่ยนการผลิตพืชใต้แนวสายส่งในพื้นที่บ้านห้วยยาง (เปลี่ยนจากอ้อย เป็นพืช อายุสั้นอื่นๆ) เพื่อหลีกเลี่ยงผลเสียต่อสายส่งไฟฟ้าแรงสูงในอนาคต ภาคใต้ มีรูปธรรมที่ชัดเจน คือ เกิดแปลง ปลูกสมุนไพรใต้แนวสายส่งไฟฟ้า ซึ่งเป็นสัญลักษณ์ยืนยันการใช้พื้นที่ใต้แนวสายส่งให้เป็นประโยชน์ในการ สร้างอาชีพสร้างรายได้ให้แก่ชุมชน

(4) สังคมมีภาพลักษณ์ที่ดีต่อ กฟผ. กิจกรรมที่สร้างแรงสะเทือนในพื้นที่ภาคเหนือ คือ การที่ชุมชนบ้านนาขุม ได้รับรางวัลชนะเลิศ โครงการพิษณุโลกวัดร่มเย็น ถึงแม้กลุ่มนาบุญนาขุมจะเป็นเพียงส่วนหนึ่งของการแสดงพลังชุมชน แต่สังคม ภายนอกได้ตระหนักถึงบทบาทของ อปน. ในการหนุนเสริมกลุ่ม และชุมชนมาโดยตลอด หรือการที่สัญลักษณ์ องค์กร (logo) ของ กฟผ. ติดอยู่บนฉลากสินค้าข้าวนาบุญนาขุม นอกจะเป็นการช่วยการยืนยันคุณภาพสินค้า ให้แก่กลุ่มแล้ว ยังเป็นการประชาสัมพันธ์องค์กรไปในตัว ทำให้คนสนใจบทบาทใหม่ที่ กฟผ. ดำเนินการ คือ เรื่องการสร้างความเข้มแข็งของกลุ่มวิสาหกิจชุมชน การพัฒนาเทคโนโลยีการผลิต การจัดการตลาด รวมทั้ง การเป็นพี่เลี้ยงให้คำปรึกษาแนะนำการดำเนินงานพัฒนาในชุมชน เป็นการต่อยอดในการสร้างภาพลักษณ์ที่ดีที่ กฟผ. ช่วยสนับสนุนชุมชนให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น

สำหรับภาคตะวันออกเฉียงเหนือ กิจกรรมที่สร้างแรงสั่นสะเทือนอย่างมาก เกิดตั้งแต่ ปี 2558 และ ต่อมาถึงปี 2559 คือ ความส าเร็จในการแก้ไขปัญหาการขาดแคลนน้ าในชุมชน และต่อมาได้เพิ่มเรื่อง การขับเคลื่อนเครือข่ายป่าชุมชน การผลิตอาหารอินทรีย์ตามปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง และการสร้างเครือข่าย สภาปราชญ์ ระดับอำเภอ ทำให้เกิดองค์ความรู้ชุดใหม่หลายอย่าง มีการทบทวนความล้มเหลวของงานในอดีต เกิดกระบวนการสร้างปัญญาเพื่อนำไปแก้ไขปัญหาชุมชน รวมทั้งรูปแบบการรณรงค์ การสร้างเงื่อนไขให้ องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น และหน่วยงานที่มีหน้าที่โดยตรงเข้ามาปฏิบัติงานในชุมชน และเป็นแหล่งเรียนรู้ ตัวอย่างการพัฒนาอย่างยั่งยืน

ผลสำเร็จของงานอาจดูได้จาก รางวัลชนะเลิศการประกวดด้าน CSR และด้านธรรมาภิบาล ดังที่ได้ กล่าวมาแล้วในบทก่อน ซึ่งมีสื่อหลายสาขามาท ารายการและเผยแพร่ข่าวสารต่อสาธารณะหลายครั้ง นอกจากนี้ จากการที่ป่าชุมชนบ้านนางิ้วนาโพธิ์เป็นป่าชุมชนแห่งเดียวในจังหวัดขอนแก่น ที่ได้รับการคัดเลือก ให้เป็นตัวอย่างโครงการ “สร้างป่าสร้างรายได้” เพื่อเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารีเนื่องในวโรกาสเฉลิมพระชนมายุ 60 พรรษา ปี 2558 ทำให้พื้นที่นี้ได้กลายเป็นแหล่งเรียนรู้ของหลายหน่วยงานและหลายชุมชน และชื่อเสียงของ กฟผ. ก็ปรากฏเสมอในฐานะที่เป็นหน่วยงานที่เป็นพี่เลี้ยง และให้การสนับสนุนมาแต่ต้น

ในส่วนของภาคใต้ ที่มีเงื่อนไขภูมิสังคมแตกต่างจากอีกสองภาค ได้ใช้ศักยภาพในพื้นที่ขับเคลื่อนงาน ด้านแพทย์แผนไทย การส่งเสริมการปลูกสมุนไพรเพื่อนำไปผลิตยาไทย การสร้างเครือข่ายความร่วมมือ ระหว่างสถาบันต่างๆ ทั้งจากหน่วยงานต่างๆของกระทรวงสาธารณสุข มหาดไทย มหาวิทยาลัยในภาคใต้ และ เครือข่ายภาคประชาสังคม รวมทั้งองค์กรพัฒนาเอกชน และองค์กรสาธารณะประโยชน์ (มูลนิธิ) เพื่อให้ท า กิจกรรมน าร่อง จนกลายเป็นตัวอย่างของการดำเนินงานพัฒนาแพทย์แผนไทยและแพทย์ทางเลือกตามแผนแม่บท ฉบับที่ 1 (พ.ศ. 2560-2564) ซึ่งเครือข่ายนี้จะช่วยดูแลเรื่อง การสืบทอดภูมิปัญญาไทย การพัฒนา สุขภาพ และการหาค าตอบในการรับมือสังคมผู้สูงอายุและผู้ป่วยติดเตียงที่ทวีจ านวนมากขึ้นทุกวัน การพัฒนา ระบบดูแลสุขภาพโดยชุมชน เพื่อลดการผลักภาระที่รัฐต้องแบกรับด้านสาธารณสุข ภาพลักษณ์ต่อสังคมที่ อปต. สนับสนุนงานพัฒนาพืชสมุนไพรและการแพทย์แผนไทย เห็นได้ชัดมาตั้งแต่ช่วงปี 2558 การจัดงาน เปิดตัวศูนย์สมุนไพรและเภสัชกรรมไทย บ้านเข้าพระ และเปิดตัวแปลงปลูกสมุนไพรในพื้นที่ใต้แนวสายส่ง

(5) เกิดชุดความรู้ใหม่ ประสบการณ์ในการทำงานของโครงการฯ ใน 3 ภูมิภาคนั้น ได้สร้างแง่คิด และชุดความรู้ใหม่หลาย เรื่อง แต่โครงการฯ ยังไม่มีโอกาสได้สกัดความรู้ที่แหลมคม และชัดเจนนัก เนื่องจากว่า ภารกิจในการ ขับเคลื่อนงานในพื้นที่มีมาก และบางกิจกรรมก็เพิ่งก่อรูป บ้างก็เพิ่งเป็นผลระยะแรกในปี 2559 นี้เอง อย่างไรก็ ดี จากการประมวลประสบการณ์และทบทวนข้อมูล พบประเด็นที่น่าสนใจ ดังต่อไปนี้

1. 1. การศึกษาชุมชนที่ลึกซึ้ง รอบด้าน เป็นปัจจัยส าคัญอย่างยิ่งในการเปิดประตูแห่งความสำเร็จใน การทำงานร่วมกับชุมชน เพราะหากวิเคราะห์ข้อมูลไม่ลึกซึ้งพอ ก็อาจไม่ได้จับประเด็นสำคัญที่สุด หรือมีศักยภาพที่สุดในการทำงานขึ้นมา ทำให้ต้องเสียเวลา เสียทรัพยากร และสูญเสียความ เชื่อมั่นในตัวของเจ้าหน้าที่ได้ การศึกษาชุมชนเป็นเรื่องที่เจ้าหน้าที่ทุกระดับ และมีประสบการณ์ การศึกษาที่แตกต่างกัน เข้าใจเรื่องนี้ต่างกันและไม่เท่ากัน และเป็นเรื่องที่เจ้าหน้าที่และ ผู้บังคับบัญชาที่ไม่คุ้นชินกับงานพัฒนาชุมชนมักมองข้ามความส าคัญด้วย
   2. โดยปกติ เจ้าหน้าที่มักยึดความชำนาญหรือประสบการณ์เฉพาะตนเป็นกรอบหลักในการวิเคราะห์ ชุมชนและเลือกทำกิจกรรมในแนวนั้นเสมอๆ หากสิ่งที่คิดไว้ถูกต้อง หรือเจ้าหน้าที่มีความ เชี่ยวชาญอย่างลึกซึ้งก็อาจจะยังสามารถชี้นำและสร้างการเรียนรู้ให้แก่ชุมชนได้ในที่สุด แต่ถ้าวิเคราะห์ผิดพลาดมาก ก็จะส่งผลต่อความสำเร็จและความยั่งยืนของกิจกรรมนั้นๆ ดังนั้น เจ้าหน้าที่จึงต้องระวัดระวังให้มากว่าตนเองไม่ครอบงำความคิดของชาวบ้าน ตนเองอาจมองเห็น และสามารถทำงานให้ผ่านพ้นไปได้เพราะมีความรู้หรือประสบการณ์ แต่ต้องตระหนักว่า ชาวบ้าน อาจไม่มีคุณสมบัติดังกล่าว
   3. การหยิบประเด็นปัญหาที่เป็นความเดือดร้อนจริง แม้ปัญหาจะใหญ่ หรือยาก แต่หากเจ้าหน้าที่มี ความละเอียดอ่อนและสามารถหาผู้เชี่ยวชาญมาเสริมความรู้ให้ชุมชนได้ ก็มีโอกาสสูงที่งานนั้นจะลุล่วงไปด้วยดี และจะสร้างความเชื่อมั่น ความภาคภูมิใจ ในตนเองสูง รวมทั้งมีความศรัทธาในตัว เจ้าหน้าที่เป็นอย่างมากเช่นกัน
   4. การเข้าใจระบบและโครงสร้างอำนาจ การเห็นความสัมพันธ์ของแกนนำและพวกพ้องของแต่ละ กลุ่ม รวมทั้งรู้เรื่อง ความสัมพันธ์ ผูกพัน หรือขัดแย้งกันตั้งแต่อดีต จะมีผลต่อการจัดตั้งกลุ่ม การ สร้างกระบวนการเรียนรู้ และเสริมพลังให้แก่กลุ่ม ทั้งนี้ เจ้าหน้าที่ต้องรักษาความเป็นกลางให้มาก ที่สุดเท่าที่จะมากได้ หรืออาจไม่เป็นกลาง แต่ต้องไม่แสดงออกในที่สาธารณะว่าเห็นด้วยหรือไม่ เห็นด้วยกับคู่ขัดแย้งอย่างซึ่งหน้า และเปิดเผย เพราะจะส่งผลกระทบต่อการท างานต่อๆไป
   5. ความรู้ และภูมิปัญญา เป็นปัจจัยส าคัญที่สุดอย่างหนึ่งสำหรับสร้างความสำเร็จในการแก้ไขปัญหา ในชุมชน ดังนั้น เจ้าหน้าที่จึงไม่ควรผลักดันให้เกิดกิจกรรมใดๆ จนกว่าชาวบ้านส่วนหนึ่งจะ ตระหนักถึงปัญหา ผลกระทบ สาเหตุ และรู้แนวทางแก้ไขปัญหาอย่างหลากหลายวิธี แล้วค่อยมา เลือกแนวทางที่เหมาะสมกับตนเองก่อนลงมือปฏิบัติการ
   6. ยิ่งขอบเขตการทำงานขยายกว้างขวางออก ความจ าเป็นในการสร้างเครือข่ายช่วยเหลือกันและ กันก็ยิ่งมีความสำคัญมากขึ้นเท่านั้น เครือข่ายที่ต้องการนี้ มีทั้งเครือข่ายแนวราบ (ระหว่างชุมชน หรือชาวบ้านด้วยกัน) และเครือข่ายแนวดิ่ง (ระหว่างชุมชนกับหน่วยงานภายนอกทั้งในและนอก พื้นที่) ยิ่งไปกว่านั้น ในบางครั้งการแลกทรัพยากรของหน่วยงานก็มีความจำเป็นสูง เพราะแต่ละ หน่วยงานไม่มีความพร้อมในการทำงานทุกด้านหรืออาจไม่มีทรัพยากรใช้จ่ายส าหรับบางกิจกรรม ที่ไม่ได้ตั้งงบประมาณไว้ล่วงหน้า แต่หากกิจกรรมนั้นตรงกับแผนงานโครงการที่ได้รับอนุมัติแล้ว ก็ ไม่มีปัญหาในการระดมทรัพยากรและความช่วยเหลือกันมากนัก คนที่ท าหน้าที่เป็นคนกลางหรือผู้ ประสานงาน ต้องวางตนเป็นกลาง มุ่งเน้นแต่ประโยชน์ของสังคมโดยรวม มิใช่วัตถุประสงค์ของ หน่วยงานตนเองเท่านั้น เช่นนี้จึงจะได้รับความร่วมมือจากหน่วยงานอื่นๆ และต้องไม่เคลมว่างาน นั้นๆ เป็นของเราแต่เพียงผู้เดียวหรือฝ่ายเดียว
   7. หลักการทรงงาน และพระราชดำรัสเรื่อง การพัฒนาต้องเกิดจากภายใน หรือ “ระเบิดจาก ภายใน” เป็นเรื่องที่ถูกต้อง จริงแท้ เพราะหากไม่เริ่มต้น หรือตัดสินใจโดยชุมชน ไม่พยายาม ระดมความรู้ ความคิดเห็น ตลอดจนทรัพยากรจากภายในชุมชนก่อน งานที่ทำจะไม่มีความยั่งยืนลย