เครื่องมือ ที่ใช้ในการพัฒนา

           สุดท้ายคือ “เครื่องมือ” CEIS ได้นำเครื่องมือเหล่านี้มาใช้ในการทำงานร่วมกับชุมชนโดยแบ่งเครื่องมือออกเป็น 3 กลุ่มด้วยกัน และเราเชื่อว่าเครื่องมือเหล่านี้จะช่วยขับเคลื่อนลูกธนู ให้ไปสู่เป้าหมายได้อย่างแม่นยำมากขึ้น

           กลุ่มเครื่องมือแรก Partnership การสร้างความเป็นหุ้นส่วน เราเชื่อว่าไม่ว่าใครก็ไม่สามารถทำงานสำเร็จได้เพียงแค่  คนเดียว ซึ่ง Partnership เป็นสิ่งที่ต้องสร้างขึ้นมา เป็นระบบความสัมพันธ์ใหม่ ที่ชุมชนจะต้องมีต่อชุมชนอื่น ชุมชนต้องมี Partnership ทั้งภาครัฐ เอกชน ภาคประชาสังคม NGO’s และจะต้องรู้จักวิธีการทำงานร่วมกันในฐานะที่เป็นหุ้นส่วน ไม่ใช่       ในฐานะลูกจ้าง ไม่ใช่ในฐานะการขอความช่วยเหลือแต่เพียงฝ่ายเดียว ความสัมพันธ์กับภาคส่วนต่าง ๆ ต้องเป็นความสัมพันธ์     ที่เท่าเทียมกัน เพราะทุกชุมชนมีเกียรติ มีศักดิ์ศรี หน่วยงานที่นำของไปช่วยเหลือไม่ได้หมายความว่าจะมีสถานะเหนือกว่า แนวคิดนี้ไม่สามารถใช้ได้แล้วในยุคปัจจุบัน แนวคิดแบบ “Partnership” คือ ได้ก็ต้องได้ด้วยกัน เสียก็ต้องเสียด้วยกัน Win-Win ทั้ง 2 ฝ่าย ซึ่งแนวทางการทำงานแบบนี้ก็ไปสอดคล้องกับศาสตร์พระราชาเช่นกัน ในเรื่องการทำงานแบบหุ้นส่วน จะเห็นได้ว่าเครื่องมือที่ใช้ในการทำงาน หลักคิดที่ CEIS นำมาปรับประยุกต์ใช้ก็จะมีความสอดคล้อง เกื้อกูลกัน

          กลุ่มที่สอง Knowledge & Dissemination เป็นเครื่องมือที่เกี่ยวกับความรู้ความสามารถ และการถ่ายทอดความสามารถ ซึ่งแบ่งออกเป็น 2 เครื่องมือ นั่นคือ

          PTD – Participatory technology development หรือ การพัฒนาเทคโนโลยีแบบมีส่วนร่วม ก็คือการพาชุมชน และชาวบ้านเข้ามามีส่วนร่วมในการสร้างชุดความรู้ เช่น การจับมือร่วมกันในการทดลองผลิต ทดลองสูตรอาหาร ทดลองการแปรรูป สิ่งเหล่านี้เราไม่ได้เป็นคนพัฒนาแล้วนำไปบอกต่อ แต่เรา กับชุมชน ร่วมกันสร้างความรู้ชุดนี้จากกการทดสอบ ทดลอง   ไปด้วยกัน หรือบางครั้งที่เขาสามารถทดสอบ ทดลอง ได้ด้วยตัวของเขาเอง ก็ถือว่าเป็นเรื่องที่ดี ในการพัฒนาตนเองของ      ชาวบ้าน ซึ่งก็จะคล้ายกับการพัฒนาในยุคก่อน ๆ ที่ยังไม่มีหน่วยงาน หรือเจ้าหน้าที่ต่าง ๆ ชาวบ้านเขาก็เรียนรู้ เอาตัวรอดกันมาตลอดเวลา

           แน่นอนว่าความรู้ต่าง ๆ ไม่ใช่จะมีแค่ CEIS เท่านั้น แต่เราก็ทำหน้าที่เชื่อมโยงเครือข่าย ประสานงาน ไม่ว่าจะหน่วยงาน  ภาครัฐ เอกชน ที่ปฏิบัติตามภารกิจที่ตรงกับเป้าหมายของเรา โดยการนำเอาความรู้เหล่านั้นมาให้ชาวบ้านมาได้เรียนรู้ ทดสอบ ทดลองทำ และเมื่อชาวบ้านมีความรู้แล้ว เราก็มีหน้าที่ขยายองค์ความรู้เหล่านี้ออกไป โดยเรายกให้เป็นเครดิตชุมชน                และให้ชาวบ้านเป็นเจ้าของชุดความรู้เหล่านั้น ให้เขาเป็นครู เป็นกูรู (Guru) ที่จะสอนคนอื่น ๆ ที่มาศึกษาดูงาน ทั้งแบบในรูปธรรมที่เขากับมือ ทำจริง หรือจะสอนโดยการนำไปบอกต่อ ซึ่งการถ่ายทอดความรู้โดยชาวบ้าน สู่ชาวบ้านด้วยกันเอง ถ้าทำได้ดีก็จะมีประโยชน์มาก เพราะจะไม่มีกำแพง ไม่มีอุปสรรคในเรื่องของภาษาที่ใช้ เรื่องของการสื่อสารระหว่างที่มีความคล้าย ๆ กัน ภาษาคล้าย ๆ กัน ตรงนี้จะช่วยทำให้เกิดการเรียนรู้ ได้อย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น ซึ่งเราส่งเสริมวิธีการอย่างนี้ เพราะเป็นความรู้ที่มีการทดสอบ ทดลอง มีการคัดกรองแล้วว่าใช้ประโยชน์ได้จริง ถ้าเอานักวิชาการไปพูด ก็เป็นความรู้ที่มาจากการทดลอง การเรียนในตำรา หรือการทดลองใน Lab  ซึ่งความรู้เหล่านี้อาจจะไม่ได้สัมพันธ์กับเงื่อนไขชุมชน หรือเงื่อนไขของชาวบ้าน อุปกรณ์ที่ใช้  อาจจะไม่มีในชุมชน ซึ่งชาวบ้านจะต้องปรับตัวมากถึงได้ความรู้ที่ลงตัวจริง ๆ 

           และอีกตัวหนึ่ง RU – Research utilization หรือ การขยายผลชุดความรู้ ซึ่งโครงการ CEIS เองจะช่วยส่งเสริมเรื่องการสร้างความรู้ หรือการจัดการความรู้ การจัดการความรู้ในที่นี้ หมายถึงการถอดบทเรียนร่วมกันแชร์ความรู้ แชร์ประสบการณ์ ให้เกิดชุดความรู้ และนำมาทบทวน พัฒนาความรู้ต่อไปเรื่อย ๆ เพื่อยกระดับความรู้ให้สูงขึ้น และมีความสามารถในการแก้ไขปัญหาที่สลับซับซ้อนได้มากขึ้น

           และกลุ่มเครื่องมือสุดท้าย Empowerment การติดอาวุธทางปัญญา การสร้างเสริมพลังให้กับชุมชน อย่างแรกคงหนีไม่พ้น

           LD – Leadership Development กระบวนการสร้างความเป็นผู้นำ หากอยู่ ๆ จะให้คนในชุมชนลุกขึ้นมาร่วมกัน   ขับเคลื่อน หรือแก้ไขปัญหาอะไรบางอย่างก็คงจะเป็นไปไม่ได้ เราต้องมองหาบุคคลที่มีลักษณะความเป็นผู้นำ การให้ความรู้ ทักษะ การปรับเปลี่ยนทัศนคดติ ทำให้ผู้นำมีวิสัยทัศน์ ผู้นำแต่ละคนจะมีความสามารถในการนำแต่ละประเด็นไม่เหมือนกัน คนที่มีตำแหน่งอย่างเป็นทางการ อย่างน้อยก็จะได้รับการคัดกรองมาว่าสิ่งที่เขาพูดจะได้รับการยอมรับมากกว่า ยิ่งมีอำนาจจากทางราชการรองรับด้วย คนที่ฟังก็อาจจะมีความเกรงใจมากขึ้นแต่นั้นไม่ได้หมายความว่า การทำงานทุกเรื่องจะต้องผ่านไปทางผู้นำทางการเท่านั้น เพราะผู้นำทางการอาจจะไม่ใช่ตัวแทนของอาชีพต่าง ๆ ในชุมชนได้ร้อยเปอร์เซ็นต์ เช่น บางพื้นที่เราจะพบว่าผู้นำอาจจะเป็นคนที่มีความสามารถในการเป็นช่าง เป็นผู้รับเหมา ซึ่งถ้าผู้รับเหมาจะไปเป็นผู้นำทางการเกษตรบางเรื่อง เขาก็อาจจะไม่มีความเชื่อถือ เราอาจจะต้องหาผู้ที่มีความสนใจ และผู้ที่มีความสามารถทางการเกษตรมา และร่วมกันทำงานกับคนกลุ่มนั้นแทน เพื่อที่จะได้ทดสอบ ทดลอง เทคโนโลยีใหม่ ๆ ในการเกษตร ก็จะช่วยงานนั้นเร็วขึ้น จะได้เป็นตัวอย่างให้คนอื่นทำตาม หรือ       ด้านศิลปะหัตถกรรม เราอาจจะไม่ต้องไปเริ่มที่ผู้นำทางการเพียงอย่างเดียว ผู้นำทางการอาจจะมีความสามารถในการระดมคน หรือรวมกลุ่มมาร่วมฟังได้ ชาวบ้านอาจจะมาด้วยความเกรงใจ หรือมาด้วยความสนใจก็แล้วแต่  ผู้นำอาจจะไม่ได้มาร่วมเรียนรู้ หรือมีทักษะในการทำงานศิลปะหัตถกรรมก็ได้ แต่ถ้าเราไปหาคนที่มีความรู้ความสามรถในด้านนั้น ๆ อย่างแท้จริง ให้เขาเข้ามาร่วมเรียนรู้จากผู้เชี่ยวชาญเขาก็จะสามารถเรียนรู้ และรับความรู้ได้อย่างรวดเร็ว และเขาก็จะไปสร้างผล ขยายความรู้ในเชิงประจักษ์   ในชุมชนได้

          OD – Organization Development กระบวนการพัฒนาระบบกลุ่มเพื่อเพิ่มพลัง แม้ในชุมชนจะมีผู้นำที่เข้มแข็งแต่ผู้นำก็คงไม่มีพลังเท่ากับการมีกลุ่มมีก้อน ที่รวมตัวกันอย่างเหนียวแน่น เพราะการมีกลุ่ม ก็หมายถึง มีแรงงาน มีคนช่วย มีการระดมทรัพยากรได้ง่ายขึ้น มากขึ้น  และจะมีการระดมความคิดกันได้มากขึ้น ถ้าเกิดว่ามีความไว้วางใจกัน มีความเชื่อใจกัน           ให้เกียรติกัน และการแลกเปลี่ยนเรียนรู้กัน ก็จะทำให้ชุดความรู้ที่มีอยู่นั้นงอกเงยขึ้น ช่วยกันคิด ช่วยกันทำ คนละนิดคนละหน่อย งานก็จะมีความสำเร็จได้มากขึ้น เพราะฉะนั้นการสร้างกลุ่ม หรือการทำงานกันเป็นกลุ่ม ก็จะต้องมีการบริหารจัดการ ในบางครั้งอาจจะมีระบบการเงิน การลงทุน ต้องมีการซื้อ การใช้เทคโนโลยี ซึ่งก็จำเป็นจะต้องเติมเต็มองค์ความรู้เหล่านี้ให้กับกลุ่ม ชุมชน หรือคนส่วนใหญ่ที่มารวมกลุ่มกัน ซึ่งพวกเขาอาจจะไม่ใช่คนทำธุรกิจ เขาอาจจะไม่ใช่คนบริหารเงินตั้งแต่ต้น ไม่ได้อยู่ในชีวิตประจำวันที่เขาต้องทำ ดังนั้นเขาก็จะต้องมาเติมความรู้กันก่อน

          ID –  Institution Development กระบวนการสร้างความเป็นสถาบันเพื่อความยั่งยืน  การที่จะให้กลุ่มเหล่านี้มีความมั่นคง ยั่งยืน เป็นสถาบันมากขึ้น ซึ่งคำว่า “สถาบัน” ไม่ได้จำเป็นที่จะต้องมีอาคารเพียงอย่างเดียว หรือชื่อตำแหน่ง         ยกตัวอย่างเช่น ครอบครัว ก็ถือว่าเป็นสถาบัน เราจะพบว่าคนที่เป็นพ่อ แม่ ลูก พี่ น้อง เขาก็จะถูกหล่อหลอมด้วยการอบรม     สั่งสอนภายในครอบครัว ถ้าถูกหล่อหลอมออกมาอย่างดีก็จะเป็นครอบครัวที่มีความแข็งแกร่ง และเกื้อกูลซึ่งกันและกัน หรือใครจะมาทำให้สถาบันล้มเหลวก็ไม่ใช่เรื่องง่าย เพราะคนในกลุ่มนี้ สถาบันเดียวกัน เขาจะมีความรัก ความสามัคคีกัน ช่วยเหลือซึ่งกันและกัน และพยายามสืบทอดชื่อเสียง กิจการ ให้ดียิ่งขึ้น นี่คือความหมายของสถาบัน 

          ตัวสุดท้ายของกลุ่มนี้คือ IR – International Relations กระบวนการสร้างความสัมพันธ์แนวดิ่ง และแนวราบ แน่นอนว่าเครื่องมือทุกตัวที่เราใช้นั้นเราต้องการ Empowerment เพื่อให้เขาไปสร้าง Network ระหว่าง ชุมชน กับ ชุมชน     จับมือข้ามชุมชน เพื่อร่วมกันแก้ไขประเด็นปัญหาต่าง ๆ ร่วมกัน ซึ่งจะต่างจาก Partnership ที่เป็นการสร้างความร่วมมือจากภายนอก หน่วยงาน ให้มาทำงานร่วมกับชาวบ้าน และชุมชน ขณะเดียวกันเราก็ Empower ให้ชุมชน และชาวบ้าน สามารถทำงานร่วมกับหน่วยงานข้างนอกด้วย

          นี่คือสิ่งที่โครงการ CEIS พยายามจะทำทั้งหมด และเราก็คิดว่าหลายหน่วยงานที่ดีก็พยายามอยู่ด้วยเช่นกัน แต่จะทำได้อย่างสมบูรณ์มากน้อยแค่ไหน จะ Spell out หรือประชาสัมพันธ์มากน้อยแค่ไหนเท่านั้นเอง ส่วนโครงการ CEIS เราทำกันมานานแล้ว และทำกันจนกลายเป็นความเคยชิน และก็คาดหวังว่าบุคลากรของโครงการฯ ทุกคน ไม่ว่าจะตำแหน่งไหนก็ตาม จะมองเห็นทิศทางการทำงานตรงกัน เพราะบทบาทแต่ละคนไม่เหมือนกัน แต่ท้ายที่สุดแล้วเขาก็จะต้องทำงานตามหลักคิด ตามเครื่องมือที่มีอยู่เหล่านี้ และพยายามสร้างให้มีความแปลกใหม่ และมีประสิทธิภาพสูงขึ้น หรือที่เรียกว่า “นวัตกรรม” ตลอดเวลา ซึ่งนวัตกรรมไม่ใช่เป็นเพียงแค่สิ่งประดิษฐ์ หรือเทคโนโลยีการผลิต เท่านั้น แต่รวมถึงนวัตกรรมทางสังคม หรือนวัตกรรมที่ออกแบบวิธีการทำงาน นวัตกรรมในการสร้างแหล่งเรียนรู้ เครื่องมือ ต่าง ๆ ที่จะทำให้กลุ่มเป้าหมายเกิดการเรียนรู้ให้มากที่สุดเท่าที่จะมากได้

โดยผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.จิตติ มงคลชัยอรัญญา

หัวหน้าโครงการพลังชุมชนและนวัตกรรมเพื่อความยั่งยืน (CEIS)

ผู้ออกแบบ และวางหลักการการทำงานพลังชุมชนและนวัตกรรมเพื่อความยั่งยืน (CEIS)